‘Hoe te leven?’ dat is de essentiële vraag in de deugdenethiek. Volgens Plato kan die vraag beantwoord worden "door het leven te onderzoeken. Want het niet onde...
Als de liefde niet bestond
The Beatles zongen er prachtig over: Het enige wat echt nodig is, is de liefde. Maar zoals Beatles-bewonderaars Acda & de Munnik het verwoorden: ‘Ik ben de wedstrijd met de Beatles en de buren moe’. Soms vergt het net wat teveel om na een baaldag (weer niet mijn idolen geëvenaard met mijn nieuwe liedje) vriendelijk te zijn tegen de buren die voldoen aan het perfecte plaatje. Arnon Grunberg zegt deze aflevering zelfs "Liefde kan ook een bom zijn". Belangeloos liefhebben, dat vergt nogal wat.
Liefde is oorlog luidt het spreekwoord. Het voelt soms inderdaad als een strijd. Wanneer je iemand voor je wilt winnen, zeggen we dan niet voor niets dat je iemands hart wil veroveren? Arnon Grunberg vervolgt: “Er zit veel onmacht in ons. Controle willen uitoefenen is een heel begrijpend verlangen. Maar het verlangen om lief te hebben, kan lijden tot verstikking. Geloof, hoop en liefde wordt vaak teruggebracht tot candlelight’, terwijl het potentieel een handgranaat is.”
Psychiater Damiaan Denys vult aan: “Je moet bereid zijn je over te geven aan een ander. Het is niet makkelijk in liefde een wederkerige relatie aan te gaan. Er kan zoveel gebeuren. Je wereldbeeld kan ondersteboven keren. Jezelf wegcijferen, het is enorm bevredigend als je dat kan. Maar toch blijft het moeilijk voor ons.”
Filosoof Bastiaan van Rooijen zegt in de podcast: “Iets in ons verlangt ernaar om altijd meer te willen. Maar er blijft altijd eenzaamheid die niet vervuld kan worden; als een neerwaartse spiraal die niet eindigt. We verlangen zoveel. Maar welk verlangen is de moeite waard om te vervullen? Waar heb ik wat aan? Jezus wijst ons de weg. Het gaat om de relatie. Spullen helpen om ze te gebruiken, om anderen te helpen. Maar ze mogen je niet hinderen om anderen lief te hebben.”
‘Als de liefde niet bestond’, zong Toon Hermans, ‘geen appel zou meer rijpen, zoals eens in het paradijs’. Daar zijn we weer, terug naar waar het allemaal begon, in het hof van Eden. Zoals de wetenschap van de dood extra betekenis geeft aan de korte duur van ons bestaan, geeft de kennis van goed en kwaad, van onze zondes, extra veel betekenis aan de waarde van liefde in ons leven. Mar wat is dan die liefde? In welke vormen biedt het zich aan? Hoe heb je lief? En waarom hebben we het er vaak zo moeilijk mee? Vooral als het om de nog onbekende ander gaat? Onze zeven gasten filosoferen er liefkozend op los in deze slotaflevering.
--------
1:08:42
De zesde deugd: Hoop
Op hoop van zegen
De deugdenethiek draait om het vinden van balans. Zo is het ook met de hoop. Die heeft altijd last van het contragewicht wanhoop. De angst dat het mis kan gaan.
Grootse momenten in het leven - ‘ja’ zeggen tegen de liefde van je leven, de mens zet zijn eerste stappen op de maan, worden afgewisseld met panische momenten - gaat mijn lief vreemd? Weer een ramp, komt het ooit goed met wereld?
Het zijn vaak de momenten waarop we het meest radeloos zijn dat we vurig hopen op de terugkeer van de grootse momenten. In de Latijnse mythologie wordt de godin van de hoop dan ook de ‘laatste godin’ genoemd. Rosaliene Israël zegt in deze podcast: “Hoop is een verraderlijk concept. We associeren het met dat het goed zal komen. Dat kan ook een doekje voor het bloeden worden.”
Daarom werkt hoop het best in samenhang met geloof. Enkele jaren voordat Barack Obama verkozen werd, sprak hij uit de eerste zwarte president van de VS te willen worden. ‘Een zwarte? Dat zal nooit gebeuren’ stond er in veel krantencommentaren. Juist omdat het voor veel mensen ongelooflijk leek, werd de verbeelding aan het werk gezet. Het onmogelijk geachte idee werd in de gedachten van mensen getransformeerd in een beeld waarvan het fantastisch zou zijn als het toch gerealiseerd kon worden.
Dit hoeft niet zo groots te zijn als het worden van de president. Zo las ik het boek ‘HOOP’ van Joris Luyendijk. Honderd mensen interviewde hij over hun wens. Van muzikanten tot wetenschappers tot kledingontwerpers. Wat me opviel was dat ze allemaal een hoop uitspraken die heel beperkt bleef binnen hun eigen vakgebied. Maar later besefte ik dat dit navelstaren helemaal niet erg hoeft te zijn. Wanneer iedereen hun eigen beperkte droom najaagt, draagt iedereen een stukje bij aan de grote puzzel. Zoals bierbrouwer Garmt Haakma het formuleert: “Wanneer je de intentie hebt om waarde toe te voegen aan de kwaliteit van andermans leven en die van jezelf, kun je nooit op je neus gaan”.
Deze aflevering gaan we met onze zeven gasten op zoek naar tekenen van hoop die ons leven veren kunnen geven. Hoe houd je hoop levensvatbaar? En waarom is sterven aan het kruis in hemelsnaam een teken van hoop?
--------
58:15
De vijfde deugd: Geloof
Tot ongelooflijke dingen in staat
Dan zijn we nu aangekomen bij mijn favoriete deugden. Natuurlijk, de reeds behandelde, zogenaamde ‘scharnier’ deugden zijn goed gekozen om aan jezelf te sleutelen ten faveure van het goede. Maar niet alles in het leven is maakbaar. Externe factoren sleutelen ook aan ons. Daarom spreekt men wat betreft de aankomende deugden geloof, hoop en liefde ook wel over de genadevolte deugden. Ze komen je toe. Als een gave van God waarmee je aan de slag kunt gaan.
De opsteller van de reeds behandelde deugden, Plato, geloofde als een wiskundige in een kosmische orde. Hij haalde een haast orgastisch genoegen in het nastreven van het goede en schone om in een symbiose met deze kosmos te geraken. Daaraan moest ik denken toen ik de atheïst en wiskundige Richard Dawkins hoorde oreren tegen een overtuigd christen; hoe dom het was te geloven in een menselijk verzinsel. Iedereen zou zoals hij sommetjes moeten oplossen, want er is niks op aarde dat een mens gelukkiger kan maken dan de mensheid in een wiskundige formule te kunnen samenvatten. Fraai is dat. Het klinkt als de aloude predestinatieleer. De hemel, enkel weggelegd voor knappe wiskundige koppen. Voor de meeste mensen zal de wiskundige formule meer abacadabra zijn dan het maken van een voorstelling van God.
Rabbijn Tamarah Benima zou de heer Dawkins mooi van repliek kunnen dienen. Zo zegt ze in de podcast: “Ik heb een heel pakket aan spirituele ervaringen gehad. Maar dat is geen bewijs dat God bestaat. Het is een bewijs dat de menselijke machine, tot dat soort dingen in staat is.”
Als een fijne manier van waanzin? “Nou, in een orgasme ben je ook in de zevende hemel. Je hebt die niet continu, maar je bent ertoe in staat. Waarom zou een spirituele ervaring aan iets moeten refereren? Net als orgasme.”
Waar we ook in geloven; we willen geloven dat het leven zin heeft. Dat onze acties een zekere waarde hebben. Ieder mens heeft de behoefte zich geaard te voelen. En toch voelt het leven vaak als het tasten in het duister. In het Marcus-evangelie vat een zieke jongen het wat mij betreft perfect samen, door tegen Jezus te zeggen: “Ik geloof, kom mijn ongeloof tegemoet”.
Jezuïet Bastiaan van Rooijen: “Geloof hebben is geen blind vertrouwen. Het is een proberen goed te reageren op wat voorvalt in het leven. We hebben een angst te overwinnen en we worden uitgenodigd ja te zeggen.”
Is geloof hebben, zo nietig als een mosterdzaadje, genoeg? Hoe hou je het zaadje vruchtbaar? Onze zeven gasten vertellen deze aflevering over hun perceptie op het geloof en hun geloofservaringen.
--------
58:28
De vierde deugd: Rechtvaardigheid
Zoals het bedoeld is
“Leven we in een rechtvaardige wereld? Als ik denk aan het begin van de Bijbel - wat ik lees als een loflied op de schepping, ‘zoals het bedoeld is’ - wordt de mens aangewezen als de hoeder van de wereld; maar we verkloten het, keer op keer weer”, zegt pastor Rosaliene Israël in deze podcast.
Wij mensen zijn, gemiddeld genomen, misschien wijs. Het bracht ons geneeskracht, het heeft ons naar de maan heeft gebracht, energie verschaft. Ja, wij hebben veel wijsheid in pacht. Maar het is zo gericht op ons eigen belang dat we het grotere plaatje negeren. We lijden allemaal aan het calimero-effect. Zo zegt China als het onze Schepping betreft: Nu is het onze beurt om de aarde te vervuilen, daarna zullen we weleens zien of we ook een duurzaam ingerichte wereld kunnen helpen creëren.
Psychiater Damiaan Denys: “We voelen ons vaak tekort gedaan. De ander wel en ik niet. Waarom krijgt die zoveel? Maar niet iedereen is gelijk. zo werkt de samenleving niet”.
Niet iedereen is gelijk, maar volgens de universeel opgestelde rechten van de mens, moeten we de waardigheid van ieder individu respecteren. Een van de grondleggers van dit gedachtegoed was de filosoof Immanuel Kant. Eenieder, zo stelde hij, heeft de plicht zichzelf en ieder ander met respect te behandelen.
Arnon Grunberg zegt daarover: “Het begint ermee te erkennen dat je zelf niet de enige maat der dingen bent. Je hebt oog voor de belangen en verlangens van anderen. Zonder te ontkennen dat in een wereld leeft die ook competitief is.” Het noodlot houd je niet tegen. “Als ik morgen parkinson krijg, waardoor ik veel dingen niet kan doen, is dat moeilijk rechtvaardig te noemen. Maar omgekeerd kun je je afvragen: waarom treft het geluk mij dat ik niet in Mali ben geboren?”
Je dienstbaar opstellen naar de ander, naar de Schepping. Het was het grootste verkooppunt van Jezus. De ander ook een plekje onder de hemel gunnen; dat klinkt als een redelijk voorstel. Maar het ligt ook gevoelig. Niet voor niet noemde Plato rechtvaardigheid de kroon op de andere deugden. Emma Cohen de Lara: “Deugden zijn interne verworvenheden. Volgens Plato is de kosmologische orde redelijk en kan iedereen die kennen. Zodra dat het geval is, is je ziel in harmonie. Dan ben je er. Maar de werkelijkheid is complex. Wat vooraan staat voor Plato is dat het redeneren en ook het gesprek daarin cruciaal is. Dus we vooral erover nadenken en erover spreken. en dan: wat te doen en hoe te handelen?”
Onze zeven gasten rechtvaardigen deze aflevering hun gedachten over het kroonjuweel van de platonische deugden.
--------
1:02:26
De derde deugd: Wijsheid
“Als ik de wijsheid in pacht had”
Van het orakel van Delphi kreeg Socrates te horen dat hij de meest wijze man op de aardbol was. Maar wijs als hij was, kon Socrates het haast niet geloven en ging op onderzoek uit.
In een strip van Paul Faassen over de weelderige tijd waarin we leven, zegt de ene rat tegen de andere: “Jaa, je houdt veel tijd over voor zelfontplooiing!”. Waarop de ander reageert: “Neuken bedoel je”. Wat is het toch in ons mensen? Alsmaar dromen over zelfontplooiing, om te stranden bij het beoefenen van de geneugtes. De passieve houding van het gezegde spreekt boekdelen ‘Als ik de wijsheid in pacht had’…
Ik wil graag een lans breken voor de film Independence day als modern visionaire klassieker. Ruim tien jaar voor Al Gore met zijn documentaire An inconveniënt truth kwam, voorspelde deze film reeds wat ons te wachten staat als we op de huidige voet verder leven.
Het plot: Aliens (lees: de mens) willen onze planeet overnemen en zeggen tegen de president van de Verenigde Staten dat ze als sprinkhanen de aarde zullen leeg roven van al haar energie om erna door te hoppen naar de volgende planeet.
Even ervoor blijkt de mens allang te weten dat de aliens eraan zouden komen door een gecrasht ruimteschip, maar ze hielden het geheim omdat ‘men’ het niet wilde weten.
De boodschap van de film: wanneer alle landen eendrachtig de gezamenlijke vijand aanpakken, komt er vrede op Aarde.
Tot zover de utopie. Helaas worden we geconfronteerd met de dystopische realiteit van de mens die het liefst z’n kop in het zand steekt volgens het eeuwenoude Augustinus-adagium “Geef me matigheid, maar nu nog niet”. Hoe leef je, als je zoals de mens niet prudent bent?
Plato-expert Emma Cohen de Lara “De Grieken zijn functioneel in het denken. Als je deugden mist, dan disfunctioneer je. Je ontwikkelt niet als mens, maar struikelt door het leven.“
‘Let er dus goed op welke weg u bewandelt, gedraag u niet als dwazen maar als verstandige mensen. Gebruik uw dagen goed’, staat er in de bijbel. Mooi gezegd, maar waar vinden we de route naar het gewenste pad? Hoe raken we in staat onze daden te wegen en ze naar waarde te kunnen schatten? Hoe worden we wijze, voorzichtige mensen?
Onze zeven gasten orakelen ons door hun gedroomde landschappen. Zo neemt jezuïet Bastiaan van Rooijen ons mee op zoektocht naar de wijsheid middels de bijbelse Job. “Job durft na te denken. De God waarmee je een contract kunt afsluiten bestaat niet. Maar wie is God dan? Het antwoord wat Job krijgt is een manifestatie van God in de natuur. Hij zegt: kijk om je heen: het leven gaat verder. Je wordt uitgenodigd daaraan deel te nemen.”
‘Hoe te leven?’ dat is de essentiële vraag in de deugdenethiek. Volgens Plato kan die vraag beantwoord worden "door het leven te onderzoeken. Want het niet onderzochte leven, is geen leven voor een mens”.
Hoe wil ik leven opdat ik gelukkig word? En hoe lukt dat in een maatschappij die ik met anderen deel? Op zoek naar hoe deze ontdekkingscyclus van zelfontplooiing te doorlopen valt, gaat maker Guido Attema met zeven ervaringsdeskundigen in gesprek. Te weten Arnon Grunberg, Damiaan Denys, Tamarah Benima, Bastiaan van Rooijen sj, Emma Cohen de Lara, Rosaliene Israël en Garmt Haakma
Netherlands