Geen enkel systeem verandert als we het bestaande niet durven bevragen. In deze laatste aflevering staat samenwerking centraal. Wat betekent het om elkaar vast te houden als het schuurt? Wat vraagt het om een gesprek vol misverstanden en belangen toch voort te zetten? Zonder ontmoeting, zonder luisteren, en zonder het ongemakkelijke te verdragen, verandert er niets. We horen hoe Hans Huijbers, Iris Bouwers en Krispijn van den Dries elk op hun manier zoeken naar nieuwe vormen van samenwerking. Hans benadrukt dat duurzame samenwerking begint bij vertrouwen en nabijheid: mensen die elkaar kennen, durven samen meer. Iris pleit voor duidelijkheid en wederzijdse verwachtingen – samenwerking lukt alleen als iedereen weet wat er op het spel staat. Krispijn wijst op de noodzaak om bestaande structuren te doorbreken: alleen dan komt er echt ruimte voor iets nieuws. Tegelijkertijd bieden kunstenaars een ander perspectief. Henk Wildschut confronteert ons met zijn foto’s van stoppende kalverhouders. Zijn beelden maken zichtbaar hoe we samen leven en werken op hetzelfde terrein zonder elkaar te ontmoeten en te spreken. Femke Herregraven onderzoekt de verborgen structuren achter systemen en nodigt uit tot het luisteren voorbij de woorden. Hanna van Mourik Broekman vraagt zich af hoe we het ongemak in het gesprek ruimte kunnen geven, en hoe we toch kunnen blijven bewegen – samen, in verschil. De belangrijkste vernieuwing? Die zit niet in regels of modellen, maar in de bereidheid om te blijven – bij het ongemakkelijke, bij elkaar, en bij het grotere doel. Gasten: Hans Huijbers (melkveehouder, Brabant) Iris Bouwers (akkerbouw- en varkenshouder) Krispijn van den Dries (boer, biologisch-dynamisch) Henk Wildschut (fotograaf, henkwildschut.com) Femke Herregraven (kunstenaar, femkeherregraven.net) Hanna van Mourik Broekman (theatermaker, stormkamer.nl) Verder lezen / luisteren: Herman Wijffels – Van geld weer natuur maken – over waardecreatie, economie en ecologie, via: https://re-generation.cc/longread/herman-wijffels/ Hannah Arendt – over het belang van oordelen, verantwoordelijkheid en ontmoeting. Zie ook haar essay Denken zonder leuning: https://www.hannaharendt.net Falk Hübner – The Artist as Explorer – over artistieke methoden in onderzoek en samenwerking: https://www.lectoraatkunsteneconomie.nl/publicaties/the-artist-as-explorer Organiseren met aandacht en verbeeldingskracht – Hanna van Mourik Broekman (Nieuwe Grond) https://stormkamer.nl/verhalen-bestaansonzekerheid-1/ De kracht van het ongemak – Reflecties op samenwerking in gebiedsontwikkeling, via gebiedsontwikkeling.nu Hens Runhaar - Over de boer als oplossing in plaats van probleem. https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/opinie-focus-niet-enkel-op-stikstof-maar-op-natuurherstel-met-boer-als-oplossing-in-plaats-van-probleem~b04e2a38/
--------
55:59
--------
55:59
3. De overheid
Wat als beleid en regels vooral verwarring opleveren in plaats van richting? Deze aflevering gaat over de rol van de overheid. Boeren zien zich geconfronteerd met een steeds complexer web van regels, subsidies, uitzonderingen en deadlines. In plaats van duidelijkheid en vertrouwen, ervaren velen juist onzekerheid en frustratie. Hoe kan het anders? We onderzoeken gebiedsontwikkeling als alternatief. Een aanpak waarin verschillende partijen – overheid, boeren, burgers – samen werken aan een gedeelde visie. Maar hoe voer je zo’n gesprek op basis van gelijkwaardigheid? Wat vraagt dat van de overheid? En hoe kunnen kunstenaars helpen om ruimte te maken voor dialoog, verbeelding en wederzijds begrip? Herman Havelaar vertelt hoe een gezamenlijk initiatief van hem en collegaboeren om het stikstofprobleem in Hierden en omgeving op te lossen, alles was wat de provincie verlangde, maar toch door hen van tafel werd geveegd. Hans Huijbers pleit voor een overheid die boeren ruimte geeft in plaats van hen dicht te reguleren. Hij gelooft in gebiedsprocessen waar mensen elkaar kennen, en waar vertrouwen belangrijker is dan afvinklijstjes. Iris Bouwers benoemt het gemis aan lange lijnen en bestuurlijke helderheid: boeren hebben geen behoefte aan nog een pilot, maar aan echte richting. Krispijn van den Dries legt uit hoe hij zich vaak buitengesloten voelt van het beleid – en benadrukt hoe belangrijk het is dat boeren zélf meepraten over de toekomst. Hanna van Mourik Broekman, theatermaker, onderzoekt wat nodig is om gesprekken gelijkwaardig te voeren, ook als posities ongelijk verdeeld zijn. Hoe maak je ruimte voor emoties, conflict én constructieve stappen? Denise Harleman vertelt hoe vertrouwen en directe solidariteit – zoals bij Collectief Kapitaal – een krachtig alternatief kunnen vormen voor top-down regelstructuren. Ze onderzoekt hoe je burgers en overheden anders met elkaar kunt laten samenwerken, niet vanuit controle, maar vanuit gedeeld eigenaarschap en wederkerigheid. Gedeelde intentie en visie blijken daarin essentieel. Gasten: Hans Huijbers (melkveehouder, Brabant) Iris Bouwers (akkerbouw- en varkenshouder) Krispijn van den Dries (boer, biologisch-dynamisch) Hanna van Mourik Broekman (theatermaker, stormkamer.nl) Denise Harleman (initiatiefnemer Collectief Kapitaal, verbinder overheid en samenleving, collectiefkapitaal.nl) Verder lezen / luisteren: Handleiding gebiedsgerichte aanpak landbouwtransitie – Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit: https://www.rijksoverheid.nl/documenten/publicaties/2022/06/01/handreiking-gebiedsgerichte-aanpak Het publieke gesprek – Hanna van Mourik Broekman / Nieuwe Grond: https://nieuwegrond.org/hetpubliekegesprek Ruimte maken – naar een andere verhouding tussen overheid en samenleving – Raad voor het Openbaar Bestuur: https://www.raadopenbaarbestuur.nl/documenten/rapporten/2023/02/02/ruimte-maken Bestaansbalans: initiatief van Collectief Kapitaal en gemeente Utrecht, als een aanklacht tegen en oplossingsrichting voor het kapotte bijstandssysteem: https://www.utrecht.nl/nieuws/nieuwsbericht-gemeente-utrecht/gemeente-utrecht-en-collectief-kapitaal-starten-actie-als-antwoord-op-kapotte-bijstand Hens Runhaar verbaast zich over het gebrek aan gevoel voor urgentie bij bestuurders en politici. https://www.volkskrant.nl/economie/het-is-nu-of-landbouw-of-natuur-maar-juist-daartussenin-ligt-de-winst~b0c3be7f/
--------
39:35
--------
39:35
2. De economie
Wat als de markt verandering blokkeert? In deze aflevering onderzoeken we de rol van de economie in de voedselsysteemtransitie. Want boeren die willen verduurzamen, lopen al snel vast in een markt die vooral gericht is op prijs, schaal en rendement. Hoe houd je je bedrijf draaiende als de marges verdwijnen? En hoe verhouden boeren zich tot supermarkten en banken? We verkennen welke grotere verhalen het economische systeem vormgeven – over efficiëntie, concurrentie en groei – en wat er nodig is om ruimte te maken voor andere waarden: zorg, samenwerking en regeneratie. Boeren zoeken naar nieuwe verdienmodellen, maar ook naar andere machtsverhoudingen. Hoe kantel je de keten? Hoe financier je verandering die niet meteen loont? En wie bepaalt wat waardevol is? Kunstenaars spelen in deze aflevering een sleutelrol. Denise Harleman laat zien hoe je het surplus in de economie eerlijker kunt verdelen. Hoe je machtsverhoudingen in de markt kunt kantelen. Hanna van Mourik Broekman, theatermaker, onderzoekt hoe je publiek en spelers in beweging krijgt zonder te polariseren. Hoe breng je verhalen op het toneel die ruimte laten voor nuance én verandering? Boeren als Krispijn van den Dries, Hans Huijbers en Iris Bouwers vertellen hoe zij binnen een logica van lage marges, leningen en onzekere markten toch ruimte proberen te maken voor een andere manier van boeren. Iris zoekt naar financiële haalbaarheid van verduurzaming, Hans pleit voor het veranderen van de spelregels zodat boeren weer ademruimte krijgen, en Krispijn laat zien hoe het kiezen voor biologische landbouw niet alleen een productiewijze is, maar ook een politiek en economisch statement. Hun verhalen laten het spanningsveld zien tussen idealen, praktijk en marktlogica. De aflevering laat zien dat systeemverandering begint bij het stellen van andere vragen – en dat kunst en economie elkaar daarbij hard nodig hebben. Ook wordt duidelijk waarom we niet minder, maar juist méér boeren nodig hebben: boeren die kleinschaliger, regeneratief en verbonden met hun omgeving werken. Niet schaalvergroting, maar systeemdiversiteit is essentieel voor een gezond en veerkrachtig voedselsysteem. Gasten: Denise Harleman (kunstenaar, oprichter Collectief Kapitaal) https://www.collectiefkapitaal.nl/ Femke Herregraven (kunstenaar) Hanna van Mourik Broekman (theatermaker) https://stormkamer.nl/ Krispijn van den Dries (boer, biologisch-dynamisch) Hans Huijbers (melkveehouder, Brabant) Iris Bouwers (akkerbouw- en varkenshouder) Verder lezen / luisteren: True Pricing – Eerlijke prijzen in de keten: https://www.trueprice.org Meervoudige waardecreatie in transities – Jan Jonker e.a. (Radboud Universiteit): https://www.samenverder.nl/publicaties/meervoudige-waardecreatie/ Doughnut Economics – Kate Raworth: https://www.kateraworth.com/doughnut/ Regeneratief ondernemen – Kennisbank van MVO Nederland: https://www.mvonederland.nl/kennisbank/regeneratief-ondernemen Re-Ge-NL – Nationaal Groeifondsprogramma voor regeneratieve landbouw: https://www.re-genl.nl Urgenda: 1000 euro per hectare voor regeneratief boeren – voorbeeld van vertrouwen als uitgangspunt voor beleid: https://www.urgenda.nl/themas/landbouw/boeren-voor-toekomst/ Femke Herregraven over machtsstructuren en relaties tussen financiële markten, internationale wetgeving, geopolitieke verhoudingen, ethiek en wereldwijde klimaatverandering. https://www.vpro.nl/nooitmeerslapen/speel~RBX_VPRO_15713706~femke-herregraven~.html
--------
47:41
--------
47:41
1. De boeren
Wat beweegt een boer om het anders te doen? In deze eerste aflevering van De Tussenruimte zoeken we naar wat boeren drijft tot verandering. Willen ze hun bedrijf toekomstbestendig maken voor de volgende generatie? Streven ze naar duurzaamheid, of simpelweg: economische overleving? Melkveehouder Hans Huijbers ziet zichzelf als verzorger van dieren en landschap. Hij wil zijn bedrijf gezond overdragen aan zijn zoon en mengt zich daarom actief in het maatschappelijke debat. Herman Havelaar, voormalig kalverhouder, vertelt hoe hij als ondernemer altijd op zoek was naar een goede prijs voor een mooi product – en verduurzaming interessant werd als het financieel rendeerde. Iris Bouwers staat als jonge boerin in een lange familielijn. Ze worstelt met de vraag of ze over 40 jaar nog steeds boer kan zijn. Ze wil verduurzamen, maar dan moet het wel uit kunnen. En Krispijn van den Dries, die met zijn vader radicaal koos voor biologisch-dynamische landbouw, weet dat niet alleen de boer maar ook de keten moet veranderen om dat vol te houden. In gesprekken delen de boeren – soms aarzelend, soms uitgesproken – wat hen tegenhoudt en wat hen bindt. Kunstenaars luisteren en brengen andere perspectieven in. Fotograaf Henk Wildschut confronteert ons met het spanningsveld tussen beeld en werkelijkheid in zijn werk Territorium. En kunstenaar Femke Herregraven brengt met scherpe vragen de ethiek van voedselproductie in kaart – wie draagt risico, wie heeft macht, en wie betaalt de prijs? Gasten: Hans Huijbers (melkveehouder, Brabant) Herman Havelaar (voormalig kalverhouder, Hierden) Iris Bouwers (akkerbouw- en varkenshouder) Krispijn van den Dries (boer, biologisch-dynamisch) https://www.bioromeo.nl/de-boerderij/ Henk Wildschut (kunstenaar/fotograaf, maker van Territory) henkwildschut.com, https://henkwildschut.com/work/territory/ Femke Herregraven (kunstenaar) femkeherregraven.net Verder lezen / luisteren: Rerooting the Food System – Imke de Boer (Wageningen UR): https://www.wur.nl/en/project/Rerooting-the-Dutch-food-system.htm Beyond food for thought – directing sustainability transitions research to address fundamental change in agri‑food systems – Anouck Hebinck et al. (2021): https://link.springer.com/article/10.1007/s11625-021-01009-5 Transition versus transformation: what’s the difference? – Derk Loorbach et al. (2017): https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/09614524.2017.1301036 Caring Farmers – boeren die samenwerken aan natuurinclusieve landbouw: https://www.caringfarmers.nl Boerenraad – denktank van boeren over toekomstbestendige landbouw: https://www.boerenraad.nl LTO Nederland – belangenorganisatie voor agrarische ondernemers: https://www.lto.nl Alex Datema over boeren die willen veranderen. https://www.facebook.com/omroephuman/videos/173365038365286/?rdid=c75xZQmFGteh8zaG# Krispijn van den Dries in Boerentroonrede: In de toekomst zijn we allemaal stadsboeren https://denoordoostpolder.nl/noordoostpolder/Krispijn-van-den-Dries-in-Boerentroonrede-In-de-toekomst-zijn-we-allemaal-stadsboeren-en-produceren-we-vitale-smaakvolle-voeding-voor-de-burgers-om-ons-heen-27387888.html Iris Brouwers Op weg naar een natuur inclusieve landbouw https://www.tijdschriftcdv.nl/inhoud/tijdschrift_artikel/CD-2024-2-19/Op-weg-naar-een-natuurinclusieve-landbouw
--------
54:40
--------
54:40
Trailer: De toekomst van ons voedselsysteem
Ons huidige voedselsysteem is niet vol te houden. Niet voor de boeren, niet voor de burgers, en niet voor het land. Maar hoe kunnen we veranderen? Zeker als niemand nog écht met elkaar praat? In De Tussenruimte zoeken we met boeren en kunstenaars naar wat er nodig is om ons voedselsysteem rechtvaardig te veranderen. Niet vanuit polarisatie, maar vanuit het brede midden. We zien dat veel boeren best willen veranderen, maar dat we elkaar gevangenhouden in zwijgen, wantrouwen en onmogelijkheden. In deze serie maken we ruimte voor verhalen die zelden gehoord worden. Boeren vertellen over hun praktijk, hun liefde voor het land en hun worsteling met verandering. Kunstenaars luisteren, spiegelen en openen onverwachte perspectieven. Samen zoeken we naar nieuwe taal, naar verbondenheid, en naar een voedselsysteem dat werkt voor alle leven en de aarde. Boeren zorgen niet alleen voor wat er op ons bord ligt, maar ook hoe ons landschap eruitziet en hoe gezond onze ecosystemen zijn. Om het voedselsysteem te veranderen moeten niet alleen de boeren veranderen maar ook de economie, de overheid en wij allemaal. De Tussenruimte nodigt iedereen uit die gelooft dat het anders kan – en zelf wil bijdragen aan verandering. Een serie van Godelieve Spaas. Productie: Allard Amelink (3A3D). Met dank aan Rabobank, Rabo Art Lab en Verily Klaassen.
Ons huidige voedselsysteem is niet vol te houden. Niet voor de boeren, niet voor de burgers, en niet voor het land. Maar hoe kunnen we veranderen? Zeker als niemand nog écht met elkaar praat?
In het tweede seizoen van De Tussenruimte zoeken we met boeren en kunstenaars naar wat er nodig is om ons voedselsysteem rechtvaardig te veranderen. Niet vanuit polarisatie, maar vanuit het brede midden. We zien dat veel boeren best willen veranderen, maar dat we elkaar gevangenhouden in zwijgen, wantrouwen en onmogelijkheden.
In deze serie maken we ruimte voor verhalen die zelden gehoord worden. Boeren vertellen over hun praktijk, hun liefde voor het land en hun worsteling met verandering. Kunstenaars luisteren, spiegelen en openen onverwachte perspectieven. Samen zoeken we naar nieuwe taal, naar verbondenheid, en naar een voedselsysteem dat werkt voor alle leven en de aarde.
Boeren zorgen niet alleen voor wat er op ons bord ligt, maar ook hoe ons landschap eruitziet en hoe gezond onze ecosystemen zijn. Om het voedselsysteem te veranderen moeten niet alleen de boeren veranderen maar ook de economie, de overheid en wij allemaal. De Tussenruimte nodigt iedereen uit die gelooft dat het anders kan – en zelf wil bijdragen aan verandering.
Een serie van Godelieve Spaas. Productie: Allard Amelink (3A3D). Met dank aan Rabobank, Rabo Art Lab en Verily Klaassen.
Netherlands