Wie bidt er nog tot Sint Nicolaas?
Sinterklaas als kinderfeest is superleuk, niks meer aan doen. Maar wat betekent Nicolaas eigenlijk als heilige? Zijn er nog mensen die serieus bidden tot Nicolaas? Doet de Kerk nog wat aan hem? Want hij is toch in 1969 van de kalender geschrapt? Of niet dan?O, wat was hij geliefd, de hele middeleeuwen door. Zowel in West- als in Oost-Europa hielden alle mensen van de heilige Nicolaas, tot de protestanten met hun anti-heiligencampagne begonnen. En zelfs die protestanten konden hem eigenlijk niet loslaten. Hij bleef, samen met de heilige Martinus, bij de reformatie zo’n beetje hangen. Hij raakte wel wat verfrommeld, verhuisde naar Spanje, kreeg omstreden personeel en veranderde in een zoetekauw, maar hij vertikte het toch ook te verdwijnen, hoe hard de dominees ook tegen hem preekten. Een beetje zoals zo’n balletje snot dat aan je vinger blijft plakken wat je ook doet. Of een bubbel onder het linoleum die je wel op en neer kan wrijven, maar nooit echt weg krijgt.Hoe dan ook, wie is nou eigenlijk deze Nicolaas die maar niet weg te branden is? Nou, we weten in ieder geval redelijk zeker dat hij bestaan heeft, en dat is al heel wat in dit soort gevallen. Zijn levensbeschrijvingen zijn weliswaar pas heel laat geschreven en staan vol met de gebruikelijke gezellige flauwekul, maar zijn naam komt al wel voor in oude lijsten met bisschoppen. Ook werden er al vóór de zesde eeuw kerken aan hem gewijd en staat zijn feest ook al heel vroeg op allerlei kalenders.Bijna iedereen is het erover eens dat hij bisschop was en in de vierde eeuw moet hebben geleefd, dus in de volle bloei van de kerkvadertijd. Dat was geen sympathieke periode. Het klinkt bizar, maar de meeste heiligen uit die tijd waren ruziezoekers en vechtersbazen. Dat is niet helemaal hun eigen schuld: het was precies in die tijd dat de officiële leer van het christendom zich aan het vormen was. Dat gebeurde vooral door eindeloos te filosoferen en soms ook te fantaseren over wie die Jezus Christus nou eigenlijk was geweest. Daarbij bloeide er van alles op, ook ideeën die achteraf niet zo gelukkig waren, en die moesten dan weer bestreden worden.De Romeinse keizers waren niet dol op al dat theologische geharrewar, want dat bracht de politieke stabiliteit van het keizerrijk in gevaar. Soms grepen ze dus in. Tegenwoordig wordt vaak gezegd: ‘de christelijke theologie is bedacht door keizer Constantijn’ of iets in die geest. Maar dat is onzinnig. Hij zou niet hebben geweten waar hij zou hebben moeten beginnen. Wat hij wel deed was zoveel mogelijk bisschoppen van overal vandaan bij elkaar in één hok stoppen en eisen dat ze tot een gemeenschappelijke consensus zouden komen. Een concilie, werd zoiets genoemd. De eerste keer dat hij dat deed bracht hij ze bij elkaar in stad niet ver van Constantinopel, Nicea, het huidige Iznik in Turkije. Daar werd voor het eerst vastgelegd dat Christus één in wezen met God de Vader is, tegen de leer van Arius.Ik vertel het zo uitgebreid omdat er van de heilige Nicolaas wordt verteld dat hij niet alleen op dat concilie in Nicea aanwezig was, maar ook nog die Arius, wiens leer daar bestreden werd, een mep verkocht zou hebben. Zo’n rare gedachte was dat niet, want Myra, waar Nicolaas bisschop was, lag maar zo’n twee weken reizen van Nicea vandaan. Doenlijk, voor die tijd. Ook zet het verhaal Nicolaas neer als een belangrijke speler in de kerkgeschiedenis en een stoere voorvechter van de rechte leer.Hij was er alleen waarschijnlijk niet, want hij komt niet voor op de deelnemerslijsten. Misschien had hij een griepje. Misschien had hij wat anders te doen. We weten het gewoon niet.Goed, wat weten we dan wel? Hij was dus bisschop van Myra. Dat was een provincieplaatsje in de toenmalige provincie Lycië, aan de zuidkust van het huidige Turkije. Dat was niet zo’n heel hoge functie in die tijd, meer te vergelijken met een pastoor van een grote parochie later, of een deken van een aantal parochies. Hij heeft geen geschriften nagelaten, en ook zijn er geen mensen uit zijn eigen tijd die over hem hebben geschreven.Maar het ligt wél voor de hand dat hij lokaal, in zijn eigen omgeving, een ijzersterke reputatie had als weldoener. Als iemand met een grote empathie die zijn nek uitstak om mensen die leden te helpen. Legenden groeien namelijk niet uit het niks, maar ontkiemen uit een soort zaadjes van verhalen die door mensen worden rondverteld. En alle legenden die Nicolaas later zijn contouren hebben bezorgd, gaan over zijn medelijden met mensen in de verdrukking.Zo is er het verhaal over de arme man met zijn drie dochters. Hij kon voor hen geen bruidsschat betalen en was ten einde raad. Hij stond op het punt hen aan een bordeelhouder te verkopen toen een geheimzinnige weldoener tot drie keer toe een zak goud bij hem naar binnen gooide. Die weldoener was de jonge Nicolaas, nog geen bisschop, maar wel rijk. Hier komen de drie gouden ballen vandaan die heiligenbeelden van Nicolaas vaak als attribuut dragen. Een attribuut is een voorwerp waaraan je een heilige kan herkennen.Hij heeft niet altijd die drie gouden ballen. Heel vaak heeft hij ook een kuip aan zijn voeten staan waarin drie biddende knaapjes zitten. Dat komt van een andere legende. Er was eens een hongersnood in die streek. Er was nergens nog vlees te krijgen. Daarom vermoordde een herbergier drie studenten die bij hem wilden overnachten. Hij hakte ze in stukken en pekelde ze in om ze later als gezouten vlees te kunnen verkopen. De goede Sint Nicolaas betrapte hem daarop. Hij brandmerkte hem met zijn blik, plakte de studenten weer aan elkaar en blies ze de levensadem weer in de neus. Sindsdien is hij de beschermer van de kinderen en jongelingen.Bij de volgende hongersnood meerden er drie schepen met graan voor de keizer aan in de haven van Myra. Nicolaas smeekte de zeelieden om graan voor zijn bevolking, maar die weigerden. Elke korrel moest naar de keizer. Daarop beloofde Nicolaas hen dat er, als ze in Constantinopel aan zouden komen, geen korrel minder in hun ruimen zouden liggen. En zo gebeurde. Al het graan werd uitgedeeld en heel de stad Myra overleefde daar twee volle jaren op. Toch kwamen ze met dezelfde hoeveelheid koren in Constantinopel aan als waar ze mee waren uitgevaren.Dit zijn allemaal legenden die ontstaan zijn tussen de zesde en de twaalfde eeuw. Ze dienen als een soort vignetten voor zijn karakter: hij was een toonbeeld van empathie, dat is duidelijk. De details zijn verzonnen.Dat verhinderde op geen enkele manier dat hij in veel streken de meest populaire heilige na de Maagd Maria werd. Zoals gezegd steekt hij in sommige oosters-orthodoxe streken zelfs Onze Lieve Heer zelf nog naar de kroon. Vooral in Rusland ontstonden de meest lieflijke volksverhalen over hem. Daar werd hij op den duur vooral opgevoerd als de barmhartige tegenpool van de strenge profeet Elia. Als Elia besloot de mensen te straffen voor hun goddeloosheid en hun morele verdorvenheid loste de heilige Nicolaas dat stiekem met allerlei kunt en vliegwerk weer op, omdat hij medelijden met de mensen had.Dat het daar om boerenlegenden gaat, wordt onmiddellijk duidelijk. Ze staan stijf van het landbouwjargon en draaien nauwelijks om geestelijke zaken, maar om eenvoudig geluk of ongeluk hier op aarde.Zo waren Elia en Nicolaas eens samen aan het wandelen toen ze een jong boertje tegenkwamen dat zo blij was als een hond met twee staarten. Elia vond zoveel vrolijkheid ongepast op deze zondige wereld, en vroeg waarom hij zo blij was. Het boertje, dat Iwan - zeg maar Jantje - heette, zei dat zijn landerijen er blakend bijlagen en zijn paarden gezond waren. Het enige wat hij zich nu nog wenste was dat de goede Sint Nicolaas hem een weelderige tarweoogst zou geven.De strenge Elia was daar verontwaardigd over, want dat was van oudsher zijn taak. ‘Ik zal hem eens lekker te grazen nemen,’ zei hij tegen Nicolaas. ‘Ik laat zijn tarwe glanzend en schitterend van gezondheid opkomen, en dan verniel ik het op het laatste moment met een geweldige donderbui.Daarop ging Nicolaas ‘s avonds stiekem naar het boertje. ‘Verkoop je tarwe maar,’ zei hij tegen hem. De arme Iwan begreep niet waarom hij in godsnaam die prachtige tarwe zou moeten verkopen, maar deed het toch maar, uit eerbied voor dat geheimzinnige oude vadertje. Hij verkocht de tarwe op zijn land aan zijn buurman, die er de koning te rijk mee was en hem voor gek verklaarde.Even later vernielde Elia met zijn donderbui natuurlijk die tarwe. ‘Maar die had hij net aan zijn buurman verkocht!’ zei Nicolaas met een onschuldig gezicht tegen Elia. Die stampvoette van boosheid op de grond en bezwoer dat hij de tarwe weer op zou richten, en mooier zou maken dan ooit. Daarop ging Nicolaas natuurlijk weer snel naar Iwan en zei hem de vernielde tarwe van zijn buurman terug te kopen voor de helft van de prijs. Enzoverder, enzovoort.Dit soort verhalen maakt wel duidelijk dat Nicolaas en Elia in Rusland de trekken van oudere Slavische natuurgeesten hebben overgenomen. Elia lijkt duidelijk op Perun, de Slavische dondergod. Nicolaas neemt de rol over van Veles, en eventueel van andere beschermgeesten die de mensen goed gezind zijn. Geen wonder dat hij voor de Russen wel ongeveer goddelijke proporties kreeg.Maar in heel het christelijke oosten vind je zijn ikonen werkelijk overal terug en blijft hij onverminderd populair.Dat maakt het dan wel weer ironisch dat hij in de katholieke Kerk onder vuur kwam te liggen bij een poging de oecumene te dienen, dus de eenheid met andere christenen. In 1969 werd hij door de liturgievernieuwers van de universele kalender geschrapt, bizar genoeg tegelijk met de drie andere heiligen die in de middeleeuwen ooit juist het meest waren vereerd: Barbara, Catharina en Margaretha. Ook de heilige Christoffel moest toen het veld ruimen, tezamen met nog een hele rij oeroude heiligen. Ze zouden te weinig historische basis hebben om serieus genomen te worden.Aan de ene kant verbaast dat niemand, want de liturgievernieuwers in de jaren zestig leken sprekend op de calvinistische dominees uit de zestiende eeuw. Dat kan ik rustig zeggen, want daar waren ze ook heel open over en nog trots op ook. ‘Als wij klaar zijn met de Mis, kunnen principiële protestanten er zonder problemen aan meedoen,’ zeiden ze. Daar kwam natuurlijk niks van terecht. De principiële protestanten kregen de slappe lach van het idee. Of zouden die hebben gekregen als ze daartoe enige aanleg hadden bezeten. Ondertussen was het leed natuurlijk wel geschied, en lag er veel van wat de katholieken nou juist het meest dierbaar was op de schroothoop van de geschiedenis. De stilte, de wijding en de schoonheid, vooral, maar dus ook een hele berg heiligen, waaronder sint Nicolaas. Dat hielp de oecumene met de protestanten op geen enkele manier, maar wekte wel het afgrijzen van de oosters-orthodoxen op. Wat aan de ene kant niet hielp bracht aan de andere kant juist schade toe.Nou heeft de katholieke Kerk in de loop van haar lange bestaan een soort immuunsysteem opgebouwd. Dat is altijd als een onderstroom aanwezig, maar wordt extra belangrijk als haar geestelijkheid op hol slaat, wat zo eens in de vijfhonderd jaar gebeurt. Dat immuunsysteem noemen wij ‘volksdevotie.’ Daarmee bedoelen wij een vorm van religieus zijn die bijna helemaal spontaan en intuïtief is, en die vooral gedragen wordt door vrouwen. Die onderstroom leeft naast en onder en soms samen met de officiële theologie en eredienst van de Kerk. Soms botsen ze, en wordt het spannend wie er gaat winnen. Formeel zouden dat altijd de heren geestelijkheid moeten zijn, maar in de praktijk zijn de grootmoeders vaak taaier, en meestal is dat maar goed ook. Niet altijd, maar meestal wel.In ieder geval hebben ze Nicolaas van de schroothoop gered. In Nederland is er weinig devotie meer voor andere heiligen dan Maria, maar in Zuid-Italië en vooral Oost-Europa zijn de mensen diep aan Nicolaas verknocht. In Rusland maken ze het, zoals ik al heb uitgelegd, het bontst. Daar zeggen ze: mocht Onze Lieve Heer ooit overlijden, dan hebben we gelukkig onze Nicolaas nog.’ Het theologische gehalte daarvan is... eeh... speciaal, maar het zegt wel iets over hoe ze erin staan. Natuurlijk hebben ze daar ook niks te maken met liturgiecommissies van de paus. Ze hebben daar weer hun eigen mispunten. Zonder beproevingen wordt niemand zalig. This is a public episode. If you'd like to discuss this with other subscribers or get access to bonus episodes, visit www.paterhugo.nl/subscribe
Netherlands